از زبان علیرضا کامران
فوتبال، این ورزش محبوب جهانی، چیزی فراتر از ۲۲ نفر در تعقیب یک توپ است. در عمق هر بازی، فلسفهای نهفته است که با نام تاکتیک میشناسیم. تاکتیک، قلب تپنده فوتبال است؛ از چیدمان اولیه بازیکنان گرفته تا پیچیدهترین حرکات بدون توپ، همه و همه بخشی از این هنر هستند. به عنوان یک مربی، همواره مجذوب سیر تحول تاکتیکها در طول تاریخ شدهام و معتقدم برای درک فوتبال امروز، باید نگاهی به گذشته آن داشت.
۱. دوران آغازین: هرج و مرج سازمانیافته (اواخر قرن ۱۹ – اوایل قرن ۲۰) در روزهای ابتدایی فوتبال، تاکتیکها بسیار ساده و ابتدایی بودند. تیمها عمدتاً با سیستمهای تهاجمی افراطی مانند ۱-۱-۸ یا ۲-۲-۶ بازی میکردند. هدف اصلی، رساندن توپ به جلو و شوتزنی بود. خبری از خط میانی سازمانیافته یا مدافعان مرکزی مدرن نبود. بازیکنان بیشتر به صورت انفرادی عمل میکردند و خلاقیت فردی، حرف اول را میزد. این دوران، به نوعی هرج و مرج سازمانیافته بود که در آن، سرعت و قدرت بدنی حرف اول را میزد.
۲. ظهور WM و انقلاب سازماندهی (دهه ۱۹۲۰ – ۱۹۵۰) انقلاب تاکتیکی بزرگ با معرفی سیستم WM توسط هربرت چاپمن، مربی آرسنال، آغاز شد. این سیستم پاسخی به تغییر قانون آفساید بود که به مهاجمان آزادی بیشتری میداد. WM با ۳ مدافع، ۲ هافبک، و ۵ مهاجم (که به شکل W و M چیده شده بودند)، نظم و سازماندهی را به فوتبال آورد. مدافع مرکزی اهمیت یافت، هافبکها نقش مهمتری در دفاع و حمله پیدا کردند و توازن بیشتری بین خطوط برقرار شد. این سیستم برای دههها بر فوتبال حاکم بود و سنگ بنای تاکتیکهای بعدی را بنا نهاد.
۳. جادوی مجارستان و ۴-۲-۴ (دهه ۱۹۵۰) تیم ملی مجارستان دهه ۱۹۵۰ با ستارگانی چون پوشکاش، فوتبال را با سیستم ۴-۲-۴ متحول کرد. این سیستم، با چهار مدافع و چهار مهاجم، بر حرکت بدون توپ، جابجایی پستها و سرعت انتقال توپ تاکید داشت. مجارها اولین کسانی بودند که از مفهوم “فوتبال توتال” (گرچه نامش هنوز نبود) استفاده کردند؛ جایی که بازیکنان میتوانستند در پستهای مختلف بازی کنند. این تیم با شکست دادن انگلیس افسانهای، جهان را شوکه کرد و نشان داد که تاکتیکهای نوآورانه میتوانند بر قدرت بدنی محض غلبه کنند.
۴. کاتناچیو و قدرت دفاع (دهه ۱۹۶۰) همزمان با فوتبال تهاجمی، ایتالیا با سیستم کاتناچیو (به معنای “قفل و زنجیر”) توسط نریو روکو و هلنیو هررا، انقلاب دفاعی را به وجود آورد. این سیستم با تأکید شدید بر دفاع لایهای، استفاده از لیبرو (سوییپر) و ضدحملات سریع، به دنبال نابودی بازی حریف و بهرهبرداری از کوچکترین فرصتها بود. کاتناچیو اگرچه گاهی به خاطر جنبههای دفاعیاش مورد انتقاد قرار میگرفت، اما کارایی آن در کسب عناوین قهرمانی (به ویژه توسط اینتر میلان هررا) انکارناپذیر بود.
۵. فوتبال توتال هلند و انقلاب چندپستی (دهه ۱۹۷۰) رینوس میشل و یوهان کرایف، با تیم ملی هلند و آژاکس، فوتبال توتال را به اوج رساندند. در این سیستم، بازیکنان هیچ پست ثابتی نداشتند و میتوانستند به صورت چرخشی در هر نقطهای از زمین بازی کنند. پرسینگ شدید، مالکیت توپ و بازی هجومی سیال از ویژگیهای اصلی آن بود. این سیستم نه تنها زیبا و تماشاگرپسند بود، بلکه نیاز به بازیکنانی بسیار باهوش و با تواناییهای فنی و بدنی بالا داشت. فوتبال توتال نقطه عطفی در تاریخ تاکتیکها بود که تأثیر آن تا به امروز نیز ادامه دارد.
۶. فوتبال مدرن: تکامل و ترکیب (از دهه ۱۹۸۰ تاکنون) از دهه ۱۹۸۰ به بعد، فوتبال شاهد تکامل و ترکیب تاکتیکهای گذشته بوده است. سیستمهایی مانند ۴-۴-۲، ۴-۳-۳، ۴-۲-۳-۱ و ۳-۵-۲ محبوب شدند. تیمهایی مانند میلان آریگو ساکی با پرسینگ منطقهای و خط دفاعی بالا، منچستریونایتد فرگوسن با انعطافپذیری و ضدحملات سریع، و بارسلونای پپ گواردیولا با تیکیتاکا و مالکیت توپ افراطی، هر یک فصلی جدید در کتاب تاکتیکها گشودند.
امروزه، فوتبال به سمتی پیش میرود که انعطافپذیری تاکتیکی، استفاده از دادهها و آنالیز، و اهمیت بالای پرس و ضدپرس از ارکان اصلی آن هستند. مربیان مدرن باید قادر باشند در طول بازی، سیستم تیم خود را تغییر دهند و با توجه به حریف، رویکردهای متفاوتی را در پیش بگیرند.
در نهایت، تاریخ تاکتیکهای فوتبال به ما نشان میدهد که این ورزش همواره در حال تغییر و تکامل است. هر نوآوری، پاسخی به چالشهای جدید است و هر مربی بزرگی، نه تنها تاکتیکهای گذشته را میشناسد، بلکه جرأت میکند قوانین را بشکند و ایدههای جدیدی را به این بازی زیبا بیاورد. به عنوان یک مربی، وظیفه ماست که همواره در حال یادگیری باشیم و برای پیشرفت فوتبال، هم به گذشته نگاه کنیم و هم به آینده.